...Η ανά χείρας μελέτη, δεν εξιστορεί τον Μακεδονικό Αγώνα. Εξιστορεί αποκλειστικά τη συμμετοχή των Βλάχων. Συνεπώς, δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι παραλείπει όλους τους άλλους –χωρίς τους οποίους, άλλωστε, δεν νοείται ούτε ήταν δυνατόν να διεξαχθεί Μακεδονικός Αγώνας. Αυτή η διαφορά είναι ειδοποιός και οφείλει να ακολουθεί τον αναγνώστη σε κάθε επομένη σελίδα. Τον ακολουθεί, επίσης, από την πρώτη μέχρι τη σελίδα η πληρέστερη τεκμηρίωση όλων όσα εξιστορούνται. Τον συνοδεύει προ πάντων εκείνη η Εποχή. Θα συνειδητοποιήσει έτσι ότι ασφαλώς έχει σημασία να γράφεται ή ακόμη και να αναθεωρείται εν μέρει η Ιστορία από τους επιγενομένους αλλά τότε δεν παύει να είναι ετεροχρονισμένη. Μεγίστη σημασία έχει η Ιστορία όταν αυτή γράφεται στον καιρό της.
Τις επόμενες σελίδες γράφει αυθεντικά εκείνη η Εποχή. Ομιλούν οι πρωταγωνιστές της, οι αυτόπτες μάρτυρές της, οι εν θερμώ εκθέσεις Ελλήνων και ξένων διπλωματών, οι γραπτές διαμαρτυρίες και διακηρύξεις πίστεως των Βλάχων, οι αναφορές των Ιεραρχών τους, ξένοι περιηγητές, ταπεινοί συναξαριστές, ακόμη και εχθροί. Είναι τεκμήρια αδιάσειστα που κάθε αναγνώστης μπορεί να διασταυρώσει και να επιβεβαιώσει. ∆είγμα γραφής και ιδίως λόγος αυτής της γραφής είναι εισαγωγικά οι ακόλουθες μαρτυρίες για τη συμβολή των Βλάχων στον Αγώνα και την εθνική παρουσία τους στην εμπερίστατη Μακεδονία, όταν ο Ελληνισμός βρίσκονταν στην κόψη του ξυραφιού...

(Από την εισαγωγή του βιβλίου)

Εισαγωγή
ΟΙ ΟΡΟΦΥΛΑΚΕΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ
ΠΡΩΤΟΙ ΣΤ' ΑΡΜΑΤΑ, ΣΤΑ ΓΡΟΣΙΑ ΚΑΙ ΣΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ
ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΑΥΣΤΡΟ-ΟΥΓΓΑΡΙΑ
Ο ΡΗΓΑΣ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΥΜΕΝΗ ΤΟΥ
Ο ΠΑΤΕΡΑΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΙΔΕΑΣ
Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1854 ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1878
ΤΟ ΘΗΡΑΜΑ ΤΩΝ ΞΕΝΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ
Η ΑΜΥΝΑ ΣΤΗ ΔΥΣΗ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ
Ο ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ ΤΟΥ ΗΛΙΝΤΕΝ
Ο ΑΓΩΝΑΣ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
ΤΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ: ΤΑ ΒΙΤΩΛΙΑ
ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΚΟ ΚΡΟΥΣΟΒΟ
Η ΝΕΒΕΣΚΑ
Η ΠΕΛΑΓΟΝΙΑ
ΤΟ ΠΙΣΟΔΕΡΙ
Η ΚΛΕΙΣΟΥΡΑ
ΤΟ ΜΠΛΑΤΣΙ ΚΑΙ Η ΠΙΠΙΛΙΣΤΑ
Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΠΙΝΔΟΣ
ΤΟ ΛΙΒΑΔΙ ΤΟΥ ΟΛΥΜΠΟΥ
ΤΑ ΒΛΑΧΙΚΑ ΜΟΓΛΕΝΑ
ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
Ο ΠΑΥΛΟΣ ΜΕΛΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΠΙΣΤΟΙ ΤΟΥ
Ο ΚΑΠΕΤΑΝ ΑΝΤΩΝΗΣ ΖΩΗΣ
ΚΑΠΕΤΑΝ ΦΑΡΜΑΚΗΣ: ΗΛΙΑΣ ΚΟΥΝΤΟΥΡΑΣ
ΚΑΠΕΤΑΝ ΚΙΤΣΙΟΣ ΜΟΥΡΙΚΗΣ: ΧΡΗΣΤΟΣ ΑΡΓΥΡΑΚΟΣ
ΣΤΑ ΜΥΣΤΙΚΑ ΔΡΑΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ: ΤΑΚΗΣ ΓΚΟΛΝΑΣ

• O Νικόλαος Ι. Μέρτζος είναι δημοσιογράφος και δικηγόρος. Ανώτερος Ταξιάρχης του Τάγματος του Φοίνικος της Ελληνικής Δημοκρατίας και Άρχων Διδάσκαλος του Γένους της Αγίας του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας.  
• Γεννήθηκε την 30ή Δεκεμβρίου 1936 στο πατρογονικό του Νυμφαίον Φλωρίνης σε οικογένεια χρυσικών και εμπόρων εγκατεστημένη από το 1870 στην Ξάνθη και από το 1920 στη Θεσσαλονίκη όπου έζησε όλη τη ζωή του. Νέος ανέπτυξε έντονη δράση στο φοιτητικό κίνημα και στον κυπριακό αγώνα. Ειδικός στα βαλκανικά ζητήματα και στο Μακεδονικό.
• Επί 50 χρόνια εργάσθηκε σε όλα τα μέσα και τα είδη της δημοσιογραφίας με ιδιαίτερη επιτυχία. Ταξίδεψε με αποστολές και ομιλίες σε όλον τον Κόσμο. Κατά το τελευταίο τέταρτο του 20ού αιώνα διηύθυνε την ιστορική εφημερίδα «Ελληνικός Βορράς» και το περιοδικό «Μακεδονική Ζωή». Αφιερώθηκε στην υπεράσπιση της Μακεδονίας, της Θράκης και της Κύπρου. Έγραψε 41 βιβλία και μονογραφίες.    
• Στενός εξ απορρήτων συνεργάτης των αειμνήστων Κωνσταντίνου Γ. Καραμανλή και Ευαγγέλου Αβέρωφ-Τοσίτσα, σύμβουλος του Πρωθυπουργού Κων. Μητσοτάκη για τη Μακεδονία-Θράκη 1990-1993 έζησε εκ των ένδον τη νεότερη Ιστορία.
• Πρόεδρος της Κοινότητος Νυμφαίου επί δώδεκα χρόνια 1995-2006 και της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών επί εννέα χρόνια 2006-2015 οδήγησε στην αναγέννηση αυτών. Εξακολουθεί να υπηρετεί τη Μακεδονία.
• Την προσφορά του τίμησαν η Ελληνική Δημοκρατία και η Κυπριακή Δημοκρατία, το Οικουμενικό Πατριαρχείο και η Εκκλησία της Ελλάδος, ο Σύνδεσμος Αγωνιστών ΕΟΚΑ, το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ομόφωνος ο ακριτικός Νομός Φλωρίνης, το Ξενοδοχειακό Επιμελητήριο της Ελλάδος, η Ευρωπαϊκή Ένωση, οι Δήμοι Τορόντο και Σκάρμπορο Καναδά, δεκάδες Δήμοι της Ελλάδος και εκατοντάδες οργανώσεις της χώρας και της Διασποράς. Το 2015 η Α.Θ.Π. ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος του απένειμε ύψιστον οφφίκιον. Το 2017 ο Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας Προκόπης Παυλόπουλος του απένειμε το ανώτατο παράσημο μετά πρόταση του Υπουργού των Εξωτερικών Νίκου Κοτζιά.